Cəzadan azad etmə kimlərə və necə tətbiq olunur? Ali Məhkəmənin son təcrübəsi (2022–2025)

Giriş

Latın mənşəli “remissio poenae” termini (ingiliscə: remission of punishment) cinayət hüququ ədəbiyyatında “cəzanın bağışlanması və ya müəyyən səbəblərdən tətbiq edilməməsi” mənasını ifadə edir. Bu anlayış orta əsr Avropa hüquq sistemlərində daha çox kilsə məhkəmələri vasitəsilə formalaşmış, sonralar müasir cinayət hüququna keçmişdir. Terminoloji baxımdan remissio – “geri qaytarmaq, azad etmək”, poena isə “cəzalandırma” mənasını daşıyır.

Azərbaycan hüququnda bu anlayış birbaşa “cəzanın icrasından azadetmə” və ya “cəzanın çəkilməsinin təxirə salınması” kimi tətbiq olunur. Məsələn, Cinayət Məcəlləsinin 76-cı maddəsi “cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad etmə”, 79-cu maddəsi “hamilə qadınlar və azyaşlı uşaqları olan şəxslər tərəfindən cəzanın çəkilməsinin təxirə salınması”, 80-1-ci maddəsi isə “zərərçəkmiş şəxslə barışmaqla, cinayət nəticəsində vurulmuş ziyanı və ya əldə edilmiş gəliri tamamilə ödəməklə bağlı cəza çəkməkdən azad etmə”ni nəzərdə tutur.

2022–2025-ci illərdə Ali Məhkəmə tərəfindən qəbul edilən bir sıra qərarlar bu mexanizmlərin necə tətbiq olunduğunu göstərir. Bu yazıda 7 məhkəmə işi əsasında cəzadan azadetmənin formaları, subyektlər və nəticələr ümumiləşdirilir.

Metodologiya

Araşdırmada müxtəlif sosial rolları tutan 7 fərqli şəxsin qərarları müqayisə edilib. Hər bir qərar aşağıdakı meyarlar üzrə təhlil olunub:

• Cinayətin subyektlərinin sosial statusu;
• Vurulmuş zərərin forması;
• Cəzadan azadetmənin formaları;
• Cəzadan azadetmənin nəticələri.

Nəticələr

Subyektlərin sosial statusu

• № 2– hərbi qulluqçu;
• № 781– əvvəllər məhkum olunmuş, evli, işsiz şəxs;
• № 704– qadın məhkum, himayəsində azyaşlı övlad;
• № 2177– işsiz, bir azyaşlı övlad anası;
• № 19– ailəli şəxs, narkotiklə bağlı cinayət törətmiş;
• № 1687– fərdi əməklə məşğul olan, əvvəllər məhkumluğu olmayan vətəndaş;
• № 159– mama-ginekoloq, üç azyaşlı övlad anası.

Məhkəmə təcrübəsi göstərir ki, cəzadan azad etmə mexanizmi yalnız müəyyən bir sosial təbəqəyə şamil edilmir. Təhlil edilən yeddi işdə fərqli sosial statusa malik şəxslər yer alır: bir hərbi qulluqçu, əvvəllər məhkum olunmuş işsiz bir şəxs, himayəsində azyaşlı övladı olan qadın məhkumlar, narkotiklə bağlı cinayət törətmiş ailəli bir insan, fərdi əməklə məşğul olan vətəndaş və hətta peşə səhlənkarlığına yol vermiş bir mama-ginekoloq. Bu, məhkəmənin hər bir işə fərdi yanaşdığını, şəxsin sosial vəziyyətini və digər amilləri nəzərə aldığını sübut edir.

Vurulmuş zərərin forması və həcmi

2 nömrəli iş (hərbi qulluqçu işi) – Burada zərərin ölçüsü maliyyə və ya əmlak ifadəsində deyil, dövlətin hərbi təhlükəsizliyinə və intizamına vurulmuş zərər kimi qiymətləndirilmişdir. Hərbi qulluqçunun xidməti vəzifələrini icra etməməsi ordunun döyüş hazırlığına mənfi təsir göstərmiş, nəticədə cəmiyyətin müdafiə qabiliyyəti zədələnmişdir. Ali Məhkəmə bunu “mühüm zərər” kateqoriyasında nəzərdən keçirmişdir.

781 nömrəli iş (təkrar məhkumluq, dələduzluq işi) – Bu işdə maddi zərər forması ön planda idi. Məhkəmə materiallarında zərərçəkmişlərin əmlak maraqlarına ciddi ziyan dəydiyi göstərilmişdir. Sonradan məhkum tərəfindən ziyanın tam ödənilməsi və barışıq əldə edilməsi səbəbindən cəzanın çəkilməsi zəruri hesab olunmamışdır. Burada diqqətçəkən məqam: məhkəmə yalnız məbləğin ödənilməsini deyil, həm də sosial münasibətlərin bərpasını əsas götürmüşdür.

704 nömrəli iş (azyaşlı övladı olan qadın işi) – Burada zərərin ölçüsü əmlak və ya maliyyə formasında deyil, sosial müdafiə  hüquqlarının pozulması ilə bağlıdır. Ana həbsdə olduğu halda azyaşlı uşağın himayəsiz qalması zərərin forması kimi qiymətləndirilmişdir. Məhkəmə hesab etmişdir ki, uşağın sosial maraqları cəzanın icrasından üstün tutulmalıdır.

2177 nömrəli iş (işsiz qadın, bir övlad anası) – Oxşar olaraq, bu işdə də sosial zərər məsələsi gündəmdə olmuşdur. Qadının həbsdə olması uşağın maraqlarını təhlükə altına qoyurdu. Lakin Ali Məhkəmə zərərin miqyasını və faktiki halları təhlil edərək təxirə salmanın əsaslı olmadığını müəyyən etmişdir. Burada məhkəmə vurğulamışdır ki, yalnız sosial vəziyyət kifayət etmir, əlavə hüquqi şərtlər də olmalıdır.

19 nömrəli iş (narkotik işi) – Bu işdə də vurulmuş zərər ilk növbədə ictimai təhlükəsizlik və sosial müdafiə maraqları ilə bağlı idi. Ailəli şəxsin uzunmüddətli həbsdə qalması uşaqların himayəsiz qalması riskini artırırdı. Buna görə də əvvəlcə təxirə salma (CM 79.1), daha sonra isə çəkilməmiş hissədən azad etmə (CM 79.3) tətbiq edilmişdir. Zərərin forması burada cəmiyyət və ailə arasında sosial balansın pozulması kimi qiymətləndirilib.

1687 nömrəli iş (sağlamlığa ağır zərər işi) – Burada zərərin forması sağlamlığa xəsarət idi. Zərərçəkmiş şəxsin bədəninə vurulan ağır xəsarət, ilkin olaraq CM-in 126.1-ci maddəsi ilə tövsif olunmuş, lakin işin hallarına görə CM-in 130.1-ci maddəsi (zəruri müdafiə həddini aşma) kimi qiymətləndirilmişdir. Zərərin miqdarı maddi ölçü ilə deyil, bədən xəsarətinin ağırlıq dərəcəsi ilə müəyyən edilmişdir. Barışıq və ziyanın ödənilməsi nəticəsində cəza çəkilməmişdir.

159 nömrəli iş (tibbi səhlənkarlıq işi) – Bu işdə ən ağır nəticə qeydə alınmışdır – pasiyentin ölümü. Mama-ginekoloqun protokollara əməl etməməsi doğuş zamanı qanaxmanın qarşısını ala bilməmiş, nəticədə həyat hüququ pozulmuşdur. Burada zərərin forması yalnız maddi deyil, həm də əvəzsiz nemət olan insan həyatı olmuşdur. Məhkəmə bunu “ağır nəticə” kimi qiymətləndirmiş, lakin sosial amillərə görə (himayəsində üç azyaşlı övladın olması) cəzanın icrasını təxirə salmışdır.

Zərərin müxtəlifliyi göstərir ki, cəzadan azadetmə yalnız iqtisadi deyil, həm də sosial və şəxsi həyatla bağlı hallarda tətbiq olunur.

Zərərin vurulma üsulu (obyektiv tərəf)

2 nömrəli iş məhkumun cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad edilməsi ilə bağlıdır və onun törətdiyi ilkin cinayətin təfərrüatlarını təsvir etmir. Əsas olaraq hərbi borcun icra edilməməsi və xidmətdə səhlənkarlıq əsas hesab edilmişdir.

2177 nömrəli işdə məhkum zərərçəkmiş şəxsə məxsus iki mərtəbəli fərdi yaşayış evinə daxil olaraq, özü ilə gətirdiyi kibritlə otaqda olan kağız qutudakı geyim əşyalarına od vurmuşdur. Bu yanğın nəticəsində evdə olan ümumilikdə 44,459 manat dəyərində müxtəlif əşyalar qəsdən yandırılaraq məhv edilmiş və zərərçəkmiş şəxslərə xeyli miqdarda ziyan vurulmuşdur.

1687 nömrəli işdə məhkum əvvəlcə qəsdən sağlamlığa ağır zərər vurmaqda (CM-in 126.1-cı maddəsi) təqsirli bilinmiş, lakin Ali Məhkəmə tərəfindən onun əməli zəruri müdafiə həddini aşmaqla sağlamlığa ağır zərər vurma (CM-in 130.1-ci maddəsi) kimi yenidən tövsif edilmişdir. Məhkum zərərçəkmiş şəxsin onun əmisini yerə yıxaraq döydüyünü gördükdə, yerdən götürdüyü daş parçası ilə zərərçəkmişin başına bir neçə zərbə vuraraq ona sağlamlığa yüngül zərər vuran xəsarətlər yetirmişdir. Bundan bir qədər sonra, əmisinin evinin həyətində zərərçəkmiş şəxsin əlindəki bıçaqla əmisinə hücum etməkdə davam etdiyini görən məhkum, onu qucaqlayaraq bıçağı əlindən almışdır. Zərərçəkmişin bıçağı geri almağa çalışdığını görən məhkum, özünü müdafiə etmək məqsədilə həmin bıçaqla zərərçəkmiş şəxsə üç zərbə vurmuşdur. Bu zərbələr nəticəsində zərərçəkmişin döş qəfəsinə nüfuz edən, həyat üçün təhlükəli olan ağır bədən xəsarəti yetirilmişdir. Ali Məhkəmə bu hərəkətin zəruri müdafiə həddini aşmaqla törədildiyi qənaətinə gəlmişdir.

19 və 704 nömrəli işlərdə məhkum satış məqsədi ilə qanunsuz olaraq külli miqdarda narkotik vasitə və psixotrop maddə əldə etmə, saxlama və daşımada təqsirli bilinib. Zərər ictimai təhlükəsizliyə və əhalinin sağlamlığına vurulur. Obyektiv tərəf aşağıdakı hərəkətlərdən ibarətdir:

• 704 nömrəliişdə məhkum istintaqa məlum olmayan mənbədən satış məqsədilə qanunsuz olaraq 1,838 qram heroin və 3,190 qram metamfetamin əldə etmişdir. Həmin maddələri daşıyaraq üzərində saxlamışdır.

Polis əməkdaşları tərəfindən saxlanıldıqdan sonra üzərinə keçirilən şəxsi axtarış zamanı narkotik vasitələr onun pul kisəsinin içərisindən aşkar edilərək götürülmüşdür.

159 nömrəli işdə məhkum (mama-ginekoloq) vəzifə səhlənkarlığı nəticəsində ehtiyatsızlıqdan zərərçəkmiş şəxsin ölümünə səbəb olmaqda təqsirli bilinib. Məhkum, təbii doğuşu idarə etdiyi pasiyentdə doğuşdan sonra yaranmış patoloji vəziyyəti (doğuş yollarının cırılması nəticəsində qanaxma) vaxtında və düzgün qiymətləndirməmişdir. Öz işinə laqeyd və vicdansız münasibət göstərərək, təsdiq edilmiş kliniki protokolların tələblərini kobud şəkildə pozmuşdur. Qanaxmanın dayandırılması üçün vaxtında adekvat müalicə taktikası seçməmiş, intensiv müalicə, qan və qan komponentlərinin köçürülməsi, habelə təcili cərrahi müdaxilə kimi zəruri tibbi tədbirləri gecikdirmişdir. Həkimin bu səhlənkarlığı nəticəsində pasiyent kəskin qanitirmədən və posthemorragik şokdan vəfat etmişdir.

781 nömrəli işdə məhkumlar qabaqcadan əlbir olan bir qrup şəxs halında təkrarən dələduzluq və vəzifəli şəxsin səlahiyyətlərini mənimsəmə cinayətlərini törətməkdə təqsirli biliniblər. Ali Məhkəmə rüşvət verməyə təhrik etmə ittihamını onların ittihamından xaric etmişdir. Məhkumlar qrup halında hərəkət edərək, Dövlət Tibbi-Sosial Ekspertiza və Reabilitasiya Agentliyinə əlillik dərəcəsi üçün müraciət etmiş və imtina almış şəxslərin sənədlərini gizli şəkildə əldə edirdilər. Daha sonra həmin şəxslərə zəng edərək özlərini Agentliyin əməkdaşı kimi təqdim edir, aldatma və etibardan sui-istifadə etmə yolu ilə onlara pul (məsələn, 500-1500 manat) müqabilində əlillik dərəcəsinin təyin edilməsinə kömək edəcəklərini vəd edirdilər. Zərərçəkmişləri bunun vəzifəli şəxsə veriləcək rüşvət olduğuna inandırıb pulları aldıqdan sonra şəxsi ehtiyaclarına xərcləyirdilər. Bu hərəkətlərlə onlar həm zərərçəkmişlərin pulunu ələ keçirərək dələduzluq törətmiş, həm də özlərini dövlət qurumunun əməkdaşı kimi təqdim edərək Agentliyin nüfuzuna zərər vurmaqla vəzifə səlahiyyətlərini mənimsəmişlər.

Təyin edilən cəzalar və mexanizmlər

1. № 2– 5 il azadlıqdan məhrum etmə; CM-in 76-cı maddəsi ilə şərti vaxtından əvvəl azad etmə.
2. № 781– 5 il azadlıqdan məhrum etmə; CM-in 80-1-ci maddəsi (barışıq və ziyanın ödənməsi) ilə azad etmə.
3. № 704 – 5 il azadlıqdan məhrum etmə; CM-in 79.1-ci maddəsiilə uşağın 14 yaşına qədər təxirə salma.
4. № 2177– 3 il 6 ay azadlıqdan məhrum etmə; CM-in 79-cu maddəsi ilə uşağın 14 yaşına qədər təxirə salma.
5. № 19– 5 il azadlıqdan məhrum etmə; əvvəlcə CM-in 79.1-ci maddəsi uşağın 14 yaşına qədər təxirə salma, sonra CM-in 79.3-cü maddəsi ilə azad etmə.
6. № 1687– 3 il azadlıqdan məhrum etmə; əməl CM-in 130.1-ci maddəsinə tövsif edilib, CM-in 80-1-ci maddəsi (barışıq və ziyanın ödənməsi) ilə azad etmə.
7. № 159– 3 il azadlıqdan məhrum etmə və 2 il peşə hüququndan məhrum; CM-in 79.1-ci maddəsi ilə uşağın 14 yaşına qədər təxirə salma.

Qanunun mexanizmləri iş başında: Hər hadisəyə uyğun bir maddə

Ali Məhkəmənin təcrübəsi göstərir ki, cəzadan azad etmə institutları geniş və çevik şəkildə tətbiq edilir. Bu nümunələr cinayət hüququ sisteminin cəzalandırıcı deyil, həm də islah edici funksiyasının olduğunu göstərir. Ali Məhkəmənin təcrübəsi də məhz bu yanaşmanı dəstəkləyir. Hər bir işin özünəməxsus xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq Cinayət Məcəlləsinin fərqli maddələri əsas götürülür:

• Cinayət Məcəlləsinin 76-cı maddəsi (şərti vaxtından əvvəl azad etmə):Bu maddə, məhkumun islah olunduğu və cəzanı tam çəkməsinə ehtiyac qalmadığı qənaətinə gəlindikdə tətbiq olunur. Hərbi qulluqçunun işində məhz bu yanaşma sərgilənmişdir.
• Cinayət Məcəlləsinin 79-cu maddəsi(cəzanın təxirə salınması): Bu mexanizm, əsasən, azyaşlı övladların sosial müdafiəsini təmin etmək məqsədi daşıyır. Himayəsində uşaqları olan qadınların və həkimin işlərində bu maddə uşaqların mənafeyini qorumaq üçün bir qalxan rolunu oynamışdır.
• Cinayət Məcəlləsinin 80-1-ci maddəsi(barışıq və ziyanın ödənilməsi əsasında azad etmə): Bu maddə zərərçəkmişlə barışığın əldə edildiyi və vurulmuş ziyanın tam ödənildiyi hallarda tətbiq edilir. Dələduzluq və sağlamlığa zərər vurma işlərində bu maddə sayəsində təqsirkar şəxslər azadlığa qovuşmuşdur.

Əlavə olaraq cəzanın yüngülləşdirilməsi ağır cinayət törətmiş şəxsin cəzası, islah olunması və ya cinayət nəticəsində yaranmış ziyanı tamamilə ödəməsi kimi səbəblərdən, daha yüngül bir cəza növü ilə əvəz edilə bilər.

Dövlət başçısı və ya Milli Məclis tərəfindən tətbiq edilən amnistiya və əfv də buna nümunə ola bilər. Amnistiya geniş çevrəli şəxslərə aid olur, əfv isə konkret bir şəxsin cəzasını tamamilə və ya qismən ləğv edir. Bu, humanizm prinsiplərinin təzahürüdür.

Cəzadan şərti azad etmə və əfv: Ümumiləşdirilmiş fərqlər

Hər iki anlayış məhkumun vaxtından əvvəl azadlığa çıxması ilə nəticələnsə də, aralarında köklü fərqlər var. Ümumiləşdirilmiş şəkildə fərqlər bunlardır:

• Şərti azadetmə haqqında qərarı məhkəmə, əfv fərmanını isə Prezident
• Şərti azadetmə qanunla müəyyən edilmiş hüquqi prosedurdurvə məhkumun islah olunmasına əsaslanır. Əfv isə dövlət başçısının konstitusion səlahiyyətinə əsaslanan fərdi humanistlik aktıdır.
• Şərti azadetmə adından da göründüyü kimi şərtidir– şəxsə sınaq müddəti təyin edilir. Əfv isə adətən şərtsizdir və qətidir.
• Şərti azad edilən şəxsin məhkumluğu qalır. Əfv fərmanı ilə isə şəxsin məhkumluğu tamamilə götürülə bilərki, bu da ən mühüm fərqdir.

Qısacası, şərti azadetmə cəza-icra sisteminin standart bir mərhələsi, əfv isə dövlət başçısının müstəsna bir səlahiyyətidir.

Yekun

Təhlil edilən bu yeddi məhkəmə işi sübut edir ki, Azərbaycanın cəza siyasətinin təməlində yalnız cəzalandırma deyil, həm də bərpaetmə, humanizm və sosial ədalət prinsipləri dayanır. Məhkəmələr qərar qəbul edərkən qanunun sərt çərçivələri ilə yanaşı, insan taleyinin incəliklərini, ailə bağlarının əhəmiyyətini və uşaqların mənafeyini də nəzərə alırlar. Bu yanaşma, hüququn əsl məqsədinin pozulmuş tarazlığı bərpa etmək və cəmiyyətin mənəvi sağlamlığına töhfə vermək olduğunu bir daha xatırladır.